Poprawę efektywności energetycznej można osiągnąć dzięki działaniom wielopłaszczyznowym.
Podstawą ich wdrożenia musi być świadomość wielkości zużycia energii i potencjału jej oszczędności. Systemowe podejście do oszczędzania energii, wykorzystujące standardy EN 16001 wymaga przede wszystkim identyfikacji istniejącego potencjału – zarówno technicznego, jak i organizacyjnego. Narzędziem pozwalającym go zidentyfikować jest audyt energetyczny.
Polska jako kraj członkowski Unii Europejskiej czynnie uczestniczy w tworzeniu wspólnotowej polityki energetycznej. Wiodącą kwestią w tej polityce jest ekologia (w tym m.in. ochrona klimatu). W ramach zobowiązań ekologicznych Unia Europejska w grudniu 2008 r. przyjęła pakiet klimatyczno-energetyczny wprowadzający założenia polityki energetycznej do wspólnotowego systemu prawnego, w tym cele ilościowe na rok 2020, tzw. 3 x 20%:
- zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do roku 1990 – w trakcie redagowania niniejszego artykułu (marzec 2012 r.) znane już było opinii publicznej polskie „veto” w sprawie zwiększenia tego celu do 25%,
- zwiększenie do 20% udziału energii wytwarzanej w odnawialnych źródłach energii w całkowitym zużyciu energii – dla Polski ze względu na mniejsze zasoby i efektywność odnawialnych źródeł energii cel ten to 15% w 2020 r.,
- zmniejszenie zużycia energii o 20% w porównaniu z prognozami dla UE na 2020 r.
Trzeci z wymienionych celów, dotyczący efektywności energetycznej, jest jednym z elementów unijnej strategii Europa 2020 na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju oraz przejścia do gospodarki opartej na efektywnym korzystaniu z zasobów. Przyczynia się do zwiększenia bezpieczeństwa dostaw energii oraz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych oraz innych zanieczyszczeń (Plan na rzecz efektywności energetycznej [1]).
Jednym z kluczowych aktów prawnych UE mających pomóc w osiągnięciu przyjętych celów ilościowych jest Dyrektywa 2006/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych oraz uchylająca Dyrektywę Rady 93/76/EWG [2]. W jej głównych założeniach stwierdzono, że we Wspólnocie (UE) istnieje potrzeba poprawy efektywności wykorzystania energii przez użytkowników końcowych oraz zarządzania popytem na energię i wspieranie produkcji energii ze źródeł odnawialnych, co przyczynić się ma do poprawy zabezpieczenia niezawodności dostaw energii. W nawiązaniu do tej Dyrektywy Państwa Członkowskie: „przyjmują i dążą do osiągnięcia krajowego celu indykatywnego w zakresie oszczędności energii w wysokości 9% w dziewiątym roku stosowania dyrektywy za pomocą usług energetycznych i innych środków poprawy efektywności energetycznej”. Odpowiedzią Polski na Dyrektywę 2006/32/WE jest Ustawa o efektywności energetycznej z dnia 15 kwietnia 2011 roku [3].
Z najnowszych szacunków Komisji Europejskiej wynika, że UE na razie jest przygotowana do osiągnięcia zaledwie połowy z docelowego 20% zmniejszenia zużycia energii, stąd między innymi trwające prace nad nową Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie efektywności energetycznej (Dyrektywa EED) [4]. Praca nad Dyrektywą EDD jest wynikiem konkluzji prezydenckich Rady Europejskiej z 4 lutego 2011 r., gdzie przyznano, że cel UE w dziedzinie efektywności energii będzie trudny do osiągnięcia i wymagane są zdecydowane działania, by wykorzystać znaczny potencjał wyższej oszczędności energii budynków, transportu i produktów.
Zarówno w Dyrektywie 2006/32/WE, jak i w projekcie nowej Dyrektywy EED Komisja zaleca, aby Państwa Członkowskie opracowały zachęty dla przedsiębiorstw, motywujące je do wprowadzenia systemu zarządzania energią (np. zgodnego
z normą EN 16001 [5]) jako systematycznych ram racjonalnego gospodarowania energią. System zarządzania energią musi stanowić część całego systemu zarządzania zawierającego strukturę organizacyjną, działania planistyczne, podział rekomendacji, procedury, procesy i zasoby dla opracowania, wdrożenia, realizacji, przeglądu i utrzymania polityki energetycznej przedsiębiorstwa. Standard EN 16001 stanowi podstawę międzynarodowego standardu ISO 50001 System Zarządzania Energią. Został on skonstruowany w taki sposób, aby docelowe przejście z EN 16001 na ISO 50001 było procesem płynnym. Standard EN 16001 oparty jest na ugruntowanej metodologii (cyklu DEMINGA), jako Plan-Do-Check-Act, polegającego na wdrażaniu systemu zarządzania energią w czterech etapach:
- Plan (zaplanuj) – ETAP I – polegający na identyfikacji aspektów energetycznych pod kątem zamierzeń i celów oraz zobowiązań prawnych.
- Do (wykonaj) – ETAP II – polegający m.in. na przydzieleniu zasobów i odpowiedzialności, podniesieniu świadomości w organizacji, przeprowadzeniu szkoleń utworzeniu dokumentacji, itp.
- Check (sprawdź) – ETAP III – obejmujący monitoring programu zarządzania energią i przeprowadzenie wewnętrznych audytów systemów zarządzania energią.
- Act (zastosuj) – ETAP IV – obejmujący wprowadzenie zmian, celem ciągłego doskonalenia systemu zarządzania energią.
Przy wdrażaniu międzynarodowego standardu EN 16001 / ISO 50001 [5] w przedsiębiorstwie, polegającego na systemowym i strategicznym podejściu do zarządzania energią, szczególne znaczenie ma etap I (Plan) i pełna diagnoza stanu istniejącego (wejściowego) dokonana za pomocą audytu energetycznego. Prawidłowe określenie bieżącego zużycia energii, wskazanie miejsc, gdzie to zużycie jest zbyt duże i gdzie należy podjąć działania służące poprawie efektywności energetycznej, a następnie monitorowanie efektów tego wdrożenia – to kluczowe działania zarówno na etapie wdrażania, jak i funkcjonowania systemu zarządzania energią, który z założenia ma być procesem ciągłym i wielopłaszczyznowym. Usystematyzowane podejście do oszczędzania energii w przedsiębiorstwie polega na ustaleniu wieloletniej strategii działań, a nie tylko na podejmowaniu doraźnych przedsięwzięć. Firmy zewnętrzne mogą wesprzeć przedsiębiorstwo w definiowaniu celów polityki energetycznej poprzez audyt zewnętrzny. Zakres działania audytora zewnętrznego obejmuje okresową identyfikację potencjału oszczędności w przedsiębiorstwie oraz działania weryfikacyjne, których głównym celem jest ciągła poprawa wskaźników produkcyjnych i tym samym obniżenie energochłonności procesów technologicznych.
Dyrektywa 2006/32/WE [3] definiuje audyt energetyczny jako systematyczną procedurę pozwalającą na zdobycie odpowiedniej wiedzy o profilu istniejącego zużycia energii danego budynku lub zespołu budynków, operacji lub instalacji przemysłowej oraz usług prywatnych lub publicznych, która określa i kwantyfikuje możliwości opłacalnych ekonomicznie oszczędności energetycznych oraz informuje o wynikach. Odpowiednikiem tego opisu w polskiej Ustawie o efektywności energetycznej [4] jest definicja mówiąca, że audyt energetyczny to opracowanie zawierające analizę zużycia energii oraz określające stan techniczny obiektu, urządzenia technicznego lub instalacji, zawierające wykaz przedsięwzięć służących poprawie efektywności energetycznej tych obiektów, urządzeń lub instalacji, a także ocenę ich opłacalności ekonomicznej i możliwej do uzyskania oszczędności energii.
Wydźwięk obu definicji jest podobny. Jednak doszukując się różnic można zauważyć, że w Dyrektywie jest mowa o „systematycznej procedurze”, a w Ustawie o „opracowaniu”, czyli w domyśle czymś jednorazowym. Opierając się na stwierdzeniu, że efektywność energetyczna jest i powinna być procesem usystematyzowanym i ciągłym, należy skłaniać się ku definicji z Dyrektywy, która wpisuje się w ideę systemowego podejścia do oszczędzania energii.
W przedsiębiorstwie planującym wdrożenie kompleksowego programu oszczędności i systemu zarządzania energią (bazującym na standardzie ISO 50001 [5]), należy powołać specjalny zespół ds. efektywności energetycznej. Kolejnym krokiem powinno być wykonanie audytu energetycznego.
Najlepsze rezultaty przynosi zlecenie audytu energetycznego zewnętrznym doradcom i firmom specjalizującym się w tego typu usługach. Zaletą audytu zewnętrznego jest obiektywizm, poparty szeroką wiedzą i doświadczeniami z audytów wykonanych na innych obiektach.
Powierzenie audytu pracownikom danego przedsiębiorstwa zwykle nie zapewnia zadowalających efektów – można z góry założyć, że pogodzenie dotychczasowych obowiązków z nowymi, dotyczącymi oceny potencjału oszczędności, będzie trudne i nie pozwoli na dostateczne zaangażowanie. Pracownikom trudniej też dokonać obiektywnej analizy pracy linii technologicznej, której eksploatacją zajmują się wiele lat. Niezbędna jest natomiast współpraca pracowników z audytorami zewnętrznymi – ich wiedza na temat pracy instalacji i urządzeń jest nieoceniona.
Firmy zewnętrzne posiadają zespół specjalistów różnych dziedzin i dysponują aparaturą pomiarowo-badawczą. Realizacja pełnego zakresu audytu najczęściej nie jest możliwa, jeżeli przedsiębiorstwo bazuje tylko na swoich zasobach ludzkich i własnym zapleczu sprzętowym.
W wielu przypadkach kierownictwo przedsiębiorstwa poszukuje bezstronnego potwierdzenia zasadności rozwiązań służących poprawie efektywności energetycznej zaproponowanych przez własną kadrę inżynierską. Audyt energetyczny i analizy przeprowadzone przy jego okazji mają pomóc w podjęciu decyzji, które z przedsięwzięć wdrożyć.
Audytem energetycznym może zostać objęty zarówno główny proces technologiczny lub produkcyjny, jak i procesy pomocnicze oraz poszczególne urządzenia wchodzące w skład ciągu technologicznego. Dzięki kompleksowo zrealizowanemu audytowi energetycznemu można określić dalszy plan działań mających na celu obniżenie energochłonności procesów technologicznych w danym przedsiębiorstwie. Powinien on objąć wszystkie działania na drodze przepływu energii. Audyt energetyczny o pełnym zakresie stanowi kompleksowe spojrzenie na urządzenie, instalację czy też linię technologiczną, zawierające ocenę ich stanu technicznego (stan istniejący), na podstawie wskaźników charakterystycznych określających efektywność ich pracy. Pozwala także określić powody potencjalnego pogorszenia się wspomnianych wskaźników, a także wskazać sposoby ich poprawy i oszacować spodziewane koszty proponowanych przedsięwzięć.
Audyt energetyczny stanowi ciąg działań z wykorzystaniem specjalistycznego sprzętu i metod pomiarowo-badawczych. Do podstawowych zadań audytora należy:
- identyfikacja źródeł generujących straty energii i czynnika w obiegu,
- określenie rzeczywistego poziomu odniesienia w stosunku do aktualnych rozwiązań technicznych (np. najlepsze dostępne techniki BAT),
- analiza wskaźników technicznych pracy urządzeń na podstawie danych projektowych, eksploatacyjnych
- i pomiarowych,
- ocena aktualnego stanu technicznego instalacji i urządzeń,
- ocena poziomu eksploatacji procesów technologicznych,
- przedstawienie propozycji przedsięwzięć dla minimalizacji zidentyfikowanych strat energii,
- określenie sposobu monitoringu zużycia energii na potrzeby kontroli przedsięwzięć służących poprawie efektywności energetycznej,
- wykonanie analiz techniczno-ekonomicznych przedsięwzięć proefektywnościowych,
- wyznaczenie efektu energetycznego, ekonomicznego i ekologicznego.
Podsumowanie
Realizacja działań proefektywnościowych musi być poprzedzona diagnozą stanu istniejącego, czyli zidentyfikowaniem źródła strat energii i potencjału oszczędności. Narzędziem pozwalającym osiągnąć ten cel jest audyt energetyczny, będący:
- środkiem identyfikacji rzeczywistych zasobów i potencjału oszczędności energii w przedsiębiorstwie,
- elementem koniecznym w procesie poprawy efektywności energetycznej w przedsiębiorstwie, pozwalającym ustalić priorytety w działaniach zmierzających do poprawy efektywności,
- dobrą praktyką inżynierską, której efekty przekładają się na poprawę wskaźników techniczno-ekonomicznych funkcjonowania przedsiębiorstwa,
- podstawą do ubiegania się o świadectwa efektywności energetycznej (tzw. białe certyfikaty) i inne formy finansowania (dotacje, pożyczki, kredyty),
- działaniem uzasadnionym ekonomicznie w procesie obniżania kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Audyt energetyczny umożliwia stworzenie procedur systemów racjonalnego zarządzania energią (standard EN 16001 / ISO 50001), a tym samym opracowanie harmonogramów inwestycyjnych oraz przedsięwzięć modernizacyjnych prowadzących do redukcji zużycia energii.
Wdrożenie systemu zarządzania energią przyczynia się do poprawy efektywności energetycznej (zmniejszenie zużycia energii, tym samym zmniejszenie kosztów), redukcji emisji gazów cieplarnianych, zachowania standardów funkcjonalnych charakterystycznych dla danego sektora gospodarki i w efekcie – poprawy wizerunku firmy. Możliwa jest także szersza integracja systemu racjonalnego zarządzania energią z innymi systemami funkcjonującymi w danym przedsiębiorstwie (np. jakości, środowiskowego, bhp).
LITERATURA
[1] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego
i Komitetu Regionów. Plan na rzecz efektywności energetycznej z 2011 r., KOM(2011) 109 wersja ostateczna.
[2] Dyrektywa 2006/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie efektywności końcowego wykorzystanie energii i usług energetycznych oraz uchylająca dyrektywę Rady 93/76/EWG, Dz.Urz.UE L 114/64.
[3] Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej, Dz.U. Nr 94, poz. 551.
[4] Wniosek Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie efektywności energetycznej
i w następstwie uchylająca i zmieniając dyrektywy 2004/8/WE i 2006/32/WE, KOM(2011) 370 wersja ostateczna.
[5] PN-EN 16001: System zarządzania energią, 2009.
[6] Materiały własne „ENERGOPOMIAR” Sp. z o.o.
